IGLASTE (PINOPSIDA, CONIFEROPSIDA) ang. Conifers

Systematyka

Iglaste (inaczej sosnowe), nazywane też właściwymi nagozalążkowymi, to zdecydowanie najważniejsza i najliczniejsza gatunkowo klasa gromady roślin nagozalążkowych (Pinophyta); wraz z wymarłymi kordaitowymi tworząca podgromadę nagonasiennych drobnolistnych. Klasa iglastych obejmuje łącznie ok. 50 rodzajów, w tym ponad 540 żyjących gatunków. Spośród nich, występujące w Polsce rośliny należą do trzech rodzin: sosnowatych (sosna, świerk, jodła, modrzew), cisowatych (cis) i cyprysowatych (jałowiec).
█ Nazwa klasy Pinopsida jest nową nazwą, która zastąpiła dotychczas stosowaną nazwę Coniferopsida. Ma to związek ze współczesnymi zasadami nomenklatury biologicznej, które wymagają aby nazwa taksonu nadrzędnego była wywiedziona od nazwy jej najbardziej typowego rodzaju. W tym przypadku rodzajem takim jest Pinus - Sosna, dlatego odpowiednia rodzina nazywa się Pinaceae - Sosnowate, rząd - Pinales - Sosnowce, zaś klasa - Pinopsida - Iglaste (tu jest akurat niekonsekwencja w polskim tłumaczeniu; poprawnie powinno być Sosnowe).
█ Systematyka iglastych jest nie do końca ustalona ze względu na stosunkowo słabe poznanie tej grupy roślin i trudności w dokładnym ustaleniu jej pochodzenia. Wynikiem tej niejednoznaczności jest istnienie wielu podziałów klasy. Przykładowo w niektórych starszych systemach klasa iglastych nie zawierała rzędu cisowców (Taxales). Był on umieszczony w oddzielnej klasie cisowych (Taxopsida), równorzędnej z klasą iglastych. Z kolei najnowsze systemy APG idą w odwrotnym kierunku, przesuwając rodzinę cisowatych (Taxaceae) do rzędu sosnowców i tym samym likwidując rząd cisowców (analogiczne przesunięcie dotyczy tam zresztą także wszystkich pozostałych rodzin należących do klasy iglastych; ostatecznie w klasie tej pozostaje jedynie samotny rząd sosnowców). Jak widać przyjęty w niniejszym opracowaniu system Reveala stanowi w tym względzie wariant kompromisowy.

Gatunki należące do klasy iglastych stanowią najwyżej rozwiniętą (ewolucyjnie najmłodszą) grupę roślin nagozalążkowych. Rośliny tego typu pojawiły się na Ziemi przed około 290 milionami lat (pod koniec okresu węglowego). Nieco ponad 200 milionów lat temu uzyskały one dominację gatunkową, która trwała przez cały mezozoik. Po ok. 100 milionach lat panowania iglaste oddały inicjatywę roślinom okrytonasiennym (przez które potem zostały w dużej mierze zepchnięte w najtrudniejsze, najbardziej niedostępne regiony świata, takie jak np. tajga czy wysokie góry). Dziś liczba gatunków należących do klasy iglaste - około 550 - stanowi zaledwie niespełna 1/300(!) część liczby gatunków klasy Rosopsida - najbardziej reprezentatywnej klasy roślin okrytonasiennych. Wskazuje to na obecny stopień zaawansowania procesu wspomnianego "przejmowania inicjatywy" przez rośliny okrytonasienne. Utrata dominacji gatunkowej nie oznacza jednak ograniczenia zasięgu terytorialnego - tu drzewa iglaste nadal zdecydowanie wiodą prym (patrz niżej).

Główni przedstawiciele i ich cechy morfologiczne

Biorąc pod uwagę cechy morfologiczne, z niezłym
przybliżeniem można stwierdzić, że iglaste
to grupa roślin nagonasiennych posiadających
małopowierzchniowe (nieblaszkowe) liście,
którymi mogą być klasyczne (np. świerk, sosna,
jodła, modrzew) lub szydlaste (np. jałowiec) szpilki
albo mniej lub bardziej przylegające do pędu łuski
(np. cyprys, żywotnik)¹.

____________________________________________
1) U nielicznych gatunków mogą występować równocześnie obie w/w formy ulistnienia; przykładem są tu niektóre gatunki jałowca. Wszystkie żywotniki oraz większość cypysików w fazie młodocianej posiada wyłącznie liście igiełkowate, potem tylko łuskowate.

→ / →→
Liście roślin należących do klasy iglastych mają postać
szpilek (np. jodła) lub łusek (np. żywotnik).

Typowymi przedstawicielami klasy Pinopsida są wysokie,
regularnie zbudowane drzewa iglaste, takie jak
przedstawiony na zdjęciu powyżej świerk pospolity.

Klasa iglastych obejmuje wszystkie żyjące obecnie drzewa i krzewy iglaste (plus dodatkowo wiele wymarłych gatunków). Przypominamy, że termin "iglaste" należy rozumieć jako posiadające liście nie tylko w formie szpilek, ale też łuskowate. Mimo, że rośliny nagozalążkowe już dawno, bo około 100 milionów lat temu utraciły gatunkową dominację, to do dziś stanowią one główny składnik lasów na naszej planecie, zasiedlając głównie obszary o klimacie umiarkowanym i chłodnym (w cieplejszym klimacie występują głównie na terenach górskich). Iglaste lasy tajgi na północnej półkuli zajmują powierzchnię w przybliżeniu równą łącznej powierzchni wszystkich pozostałych lasów razem wziętych! W Polsce lasy iglaste stanowią około 80% powierzchni leśnej. Drzewa iglaste posiadają wyjątkowo dużą zdolność adaptacji w trudnych warunkach - możemy je spotkać praktycznie we wzystkich strefach klimatycznych: od suchych i gorących (stosunkowo rzadko), poprzez wilgotne i umiarkowane aż do zimnych. Docierają też tam, gdzie drzewa liściaste nie mogą egzystować, stanowiąc np. górną granicę lasów górskich. Swoje niezwykłe zdolności przystosowawcze drzewa iglaste zawdzięczają specjalnej budowie liści. Mają one kształt cienkich igieł lub łusek, bardzo często dodatkowo pokrytych grubą warstwą wosku. Taka konstrukcja pozwala do minimum ograniczyć odparowywanie wody oraz zabezpiecza drzewo przed niskimi temperaturami. Dodatkowo zimozielone drzewa iglaste wymieniają co roku tylko niewielką część aparatu listnego (ok. 1/5) i z tego powodu mogą funkcjonować na terenach o krótkim okresie wegetacji dużo lepiej niż drzewa liściaste, które każdego roku muszą wytwarzać od nowa całą masę liściową.

Do drzew iglastych należą najwyższe i najpotężniejsze żyjące obecnie drzewa świata: sekwoja wieczniezielona (Sequoia sempervirens) i mamutowiec olbrzymi (Sequoiadendron giganteum). Rekord wysokości (prawie 116m) należy do sekwoi wieczniezielonej, mamutowiec olbrzymi jest natomiast najbardziej masywnym (ok. 1400 ton) i największym objętościowo (1487m³) nieklonalnym drzewem (więcej informacji na ten temat znajduje się w podrozdziale Ciekawostki rozdziału Dodatki). Poza wymienionymi gigantami, także wiele innych drzew iglastych (m.in. daglezja zielona, jodła olbrzymia czy niektóre gatunki świerka) należy do najwyższych na świecie.

Dzięki swoim dużym zdolnościom przystosowawczym i niewielkim wymaganiom siedliskowym, a także dzięki technicznym zaletom drewna wytwarzanego w prostych strzałach, drzewa iglaste odgrywają bardzo duże znaczenie w przemyśle drzewnym.

Jak już nadmieniono wyżej, rośliny należące do klasy szpilkowych to przede wszystkim duże i średnie drzewa iglaste; rzadziej występują tu małe drzewa, a krzewy zdarzają się sporadycznie. Ich pokrój jest najczęściej zdecydowanie bardziej regularny niż u drzew liściastych: prosty i niezbyt gruby w stosunku do wysokości, widoczny aż do samego wierzchołka pień jest otoczony przez regularne okółki dość cienkich konarów. Długość konarów maleje ze wzrostem wysokości, dzięki czemu korona przybiera charakterystyczny dla drzew iglastych, stożkowaty kształt. Liście iglastych mają formę typowych lub szydlastych szpilek albo też (rzadziej) stosunkowo grubych i sztywnych łusek (patrz wyżej). Wyrastają one pojedynczo (np. świerk, jodła, cis) lub są zebrane w pęczki po kilka (np. sosna) do kilkudziesięciu (np. modrzew) sztuk; czasami oba te warianty występują równocześnie na jednym drzewie, np. u modrzewia igły na długopędach są pojedyncze, podczas gdy na krótkopędach są one zebrane w pęczki po kilkadziesiąt sztuk. Ustawienie szpilek na długopędach (także w tworzących pęczki na krótkopędach tzw. pozornych okółkach) jest najczęściej skrętoległe - spiralne lub grzebieniaste, rzadziej okółkowe (np. jałowiec), łuski natomiast są zwykle ustawione nakrzyżlegle. U większości gatunków igły są zimotrwałe, choć zdarzają się wyjątki (np. modrzew, metasekwoja, cypryśnik). Drzewa iglaste posiadają kwiaty rozdzielnopłciowe i wiatropylne. Zdecydowana większość gatunków to rośliny jednopienne, choć sporadycznie zdarzają się też dwupienne iglaste (np. cis, niektóre jałowce, araukariowate). Kwiaty męskie tworzą niewielkie, kotkowate kwiatostany (szyszeczki), które po wyczerpaniu pyłku opadają. Żeńskie szyszeczki są przeważnie większe od męskich i składają się z wielu łusek nasiennych, z których każda stanowi pojedynczy kwiat żeński i zawiera na swojej powierzchni 1, 2 lub kilka zalążków. Po zapyleniu łuski szyszeczek rozrastają się i twardnieją. W ten sposób tworzą się szyszki (strobile) będące odpowiednikami owoców, których iglaste, jako rośliny nagonasienne, nie tworzą. Dojrzałe szyszki otwierają się (często dopiero po kilku latach) i uwalniają małe, przeważnie oskrzydlone nasiona, które następnie są rozsiewane przez wiatr. Wyjątkowo wśród drzew iglastych występują również gatunki nie tworzące szyszek; ich otoczone miękką osłonką nasiona tworzą zawierające 1 nasiono nibyjagody (cis) lub są ukryte w mięsistych, wielonasiennych szyszkojagodach (jałowiec). Szyszkojagody powstają przez zrastające się i wtórnie mięśniejące łuski nasienne i wspierające. Siewki iglastych są zwykle wieloliścienne (dwuliścienne tworzą tylko cisowate i cyprysowate). Posiadające z reguły niewielki rdzeń drewno drzew iglastych jest zbudowane z cewek i miękiszu, nie zawiera natomiast naczyń i włókien mechanicznych. U większości gatunków w drewnie, liściach i/lub w korze występują przewody żywiczne (brak ich m.in. u cisów i jałowców).


Rozdzielnopłciowe kwiaty iglastych są zebrane w niewielkie, osobno męskie i żeńskie szyszeczki (na zdjęciach męskie i żeńskie szyszeczki świerka pospolitego).		Zamiast owoców iglaste tworzą zdrewniałe kontenery nasion zwane szyszkami (na zdjęciu ← szyszka sosny zwyczajnej). Wyjątkowo mogą też występować utwory innego typu, jak np. mięsiste nibyjagody cisów (→).

Początek strony

MOJEDRZEWA.PL

Zobacz też:
Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych
Tomasz Niechoda, Janusz Korbel -
Drzewa Białowieskiego Parku Narodowego
Monumental Trees
Konkurs Drewno jest wspaniałe (Nadleśn. Łopuchówko)