█ Zapraszam na swoją nową stronę Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (https://www.rpdp.hostingasp.pl), na której znajdą Państwo najbardziej aktualne dane dotyczące rekordowych drzew w Polsce. Strona ma charakter otwarty - każdy może się zarejestrować i po zalogowaniu dodawać do bazy "swoje" drzewa wraz z ich pomiarami oraz zdjęciami. Bez zalogowania program pracuje w trybie "tylko odczyt" - dodawanie wpisów (także ich modyfikacja i usuwanie) nie jest możliwe, jednak bez przeszkód można przeglądać zgromadzone w bazie dane.

Ze względu na duże rozmiary i potężną sylwetkę a także bardzo cenne drewno buk cieszy się szacunkiem niewiele mniejszym niż blisko z nim spokrewniony dąb. Najbardziej charakterystyczną cechą, pozwalającą bez trudu rozpoznać to drzewo o każdej porze roku, jest jego jasnopopielata, cienka i zawsze gładka kora. A jeśli już mowa o kolorystyce w poszczególnych porach roku, to tu buk nie ma sobie równych jesienią, kiedy to przybiera całą gamę niezwykle intensywnych barw - od żółtej, poprzez jaskrawopomarańczową aż w końcu do głębokiego, nasyconego brązu. Widok tak ubarwionych karpackich buczyn robi naprawdę wielkie wrażenie.

Buki rosnące w karpackich lasach mogą osiągać nawet 50m wysokości i tym samym należą do najwyższych drzew liściastych w Europie! Przykładem jest tu opisane niżej, 48.6m drzewo rosnące w lesie niedaleko Tarnowa, będące najwyższym znanym autorowi drzewem liściastym w Polsce. Ustępuje ono jednak ponad 2m europejskiemu rekordziście gatunku, zlokalizowanemu na terenie Francji i, nieco mniej, kilku osobnikom z Niemiec.

Buk pospolity jest jednym z najważniejszych leśnych drzew liściastych w Europie. Także w Polsce, gdzie jego udział w leśnych drzewostanach wynosi ok. 5%, jest często spotykany, przy czym charakterystyczne dla tego "dwuzasięgowego" u nas gatunku jest to, że w dużej części kraju (zwł. środkowej i północno-wschodniej) naturalnie w ogóle nie występuje.

Jedyny rodzimy gatunek buka w Polsce. Posiada liczne odmiany ozdobne; najbardziej znane wśród nich są dwie grupy: 'Atropurpurea' - bardzo duża grupa odmian charakteryzujących się czerwonymi lub bordowymi liśćmi (w tym odm. 'Atropurpunicea' posiadająca bardzo ciemne, czarnoczerwone liście) oraz 'Pendula' - odmiany o długich, zwieszających się gałęziach. Inne ciekawe odmiany to odmiana żółtolistna 'Zlatia', odmiana paprotkowata (strzępolistna) 'Asplenifolia' oraz 'Zlatia' - odmiana kolumnowa o pokroju zbliżonym do topoli włoskiej.

  Występowanie / Zastosowanie

Zasięg. Strefa umiarkowana półkuli północnej. W Europie buk zwyczajny jest najliczniej reprezentowanym gatunkiem drzewa - występuje pospolicie na całym kontynencie z wyjątkiem jego północno-wschodniej i południowo-wschodniej części. Także w Polsce, gdzie przebiega północno-wschodnia granica zasięgu gatunku, buk pospolity stanowi jeden z podstawowych składników lasów. Jest to u nas jeden z gatunków lasotwórczych (tj. tworzących lite drzewostany na dużych powierzchniach); jego udział w ogólnej powierzchni polskich lasów wynosi ok. 5% (5. miejsce po sośnie, dębie, świerku i brzozie). Drzewo to ma u nas dwa wyraźnie oddzielone od siebie zasięgi: południowy - głównie w Karpatach (góry, pogórze, Roztocze), gdzie tworzy m.in. lasy regla dolnego oraz północno-zachodni - puszcze bukowe na Pomorzu Zachodnim. Obszarem, na którym buk u nas nie występuje jest generalnie pas nizin środkowopolskich (dokładniej Podlasie - w tym Puszcza Białowieska, Pojezierze Suwalskie i Mazowsze).
Biotop. Występuje od nizin po góry (w Alpach do wysokości 1600 m.n.p.m., w Tatrach - do 1300 m.n.p.m., w Bieszczadach - do 1250 m.n.p.m. - najwyżej ze wszystkich drzew), jest jednym z najważniejszych drzew tworzących lasy na obszarach swojego występowania. Stanowi ważny składnik lasów liściastych i mieszanych (głównie z udziałem jodły, dębu, grabu i sosny) lub sam tworzy drzewostany (buczyny).
█ Buk zwyczajny jest najlepiej rosnącym leśnym drzewem liściastym w środkowo-zachodniej Europie. W Polsce w ostatnich latach następuje w wielu regionach (np. w Beskidach) intensywna przebudowa lasów górskich, polegająca na stopniowym zastępowaniu drzewostanu świerkowego drzewostanem bukowym (więcej szczegółów na ten temat - patrz opis świerka pospolitego).
█ Wbrew temu, co obecnie można zaobserwować w wielu zwłaszcza górskich lasach, w naturze buk rzadko występuje wraz ze świerkiem. Powodem są zupełnie różne wymagania siedliskowe obu drzew. Tworzone przez świerki górnoreglowe lasy są zbyt chłodne dla buków, z kolei w reglu dolnym świerk zajmuje na ogół tylko te stanowiska, które dla bardziej wymagających buków i jodeł są niewystarczającao zasobne. Spotykane lasy bukowo-świerkowe to w większości sztucznie tworzone przez człowieka lasy gospodarcze, w których niejednokrotnie źle dobierany był skład gatunkowy.
█ Opadłe liście buków tworzą pod drzewami gęsty dywan. Utrudnia to wzrost roślin runa leśnego, dlatego w buczynach jest ono zwykle stosunkowo ubogie.

W górskich lasach buk często występuje wraz z jodłą. Miejscami drzewo tworzy też czyste drzewostany (buczyny). Lasy tego typu występują m.in. w górach na poziomie regla dolnego.

Preferencje. Gatunek o dużych wymaganiach glebowych i klimatycznych. Optymalne warunki wzrostu znajduje w lasach regla dolnego, na żyznych i dobrze napowietrzonych glebach wapiennych lub piaszczystych. Preferuje klimat morski - wilgotny i o łagodnych zimach (stąd, poza nielicznymi wyjątkami o charakterze wyspowym, brak jego stanowisk w centralnej, a zwłaszcza w północno-wschodniej Polsce), nie znosi silnych mrozów. Jest gatunkiem zdecydowanie cieniolubnym, wrażliwym na suszę (ale także na nadmiar wilgoci, np. długotrwały zalew) i wiosenne przymrozki, odpornym natomiast na zanieczyszczenia powietrza.
Długość życia i tempo wzrostu. Choć wiek buka zwyczajnego często bywa przesadnie zawyżany, to osiągając 200-300(500) lat jest on i tak jednym z bardziej długowiecznych drzew liściastych w Europie (z rodzimych w Polsce gatunków wyraźnie ustępuje pod tym względem jedynie dębom i lipom). Jest to drzewo stosunkowo wolno rosnące (szczególnie w młodości), o tempie wzrostu nie przekraczającym 40-60cm/rok.
█ Najstarsze w Polsce, liczące ponad 300 lat buki rosną w Sierakowie i Przedborowie (woj. wielkopolskie).
Zastosowanie Jedno z najważniejszych drzew leśnych. Poza tym gatunek używany do zalesiania terenów oraz dostarczający bardzo cennego drewna, stanowiącego m.in. doskonały opał. Przez całe wieki drewno bukowe było używane, zwłaszcza w Karpatach, do wyrobu węgla drzewnego, smoły drzewnej i potażu. Do dziś zresztą w bieszczadzkich lasach można jeszcze spotkać dymiące piece - tzw. retorty obsługiwane przez legendarnych smolarzy. Zarówno forma podstawowa jak i liczne odmiany ozdobne są jednymi z naszych najpiękniejszych drzew, często sadzonymi w celach dekoracyjnych. Z nasion produkuje się doskonałej jakości olej.

  Pokrój

Rosnący w dobrych warunkach i odosobnieniu buk to okazałe, potężnie zbudowane drzewo o grubym pniu, masywnych konarach i szerokiej, kopulasto wysklepionej koronie. Drzewa rosnące w zwarciu wykształcają bardzo wysoki, regularnie walcowanty pień i niewielką koronę ze stromo wzniesionymi konarami - jedne z najpiękniejszych osobników tego typu można podziwiać na Pomorzu, zwłaszcza w Puszczy Bukowej pod Szczecinem, gdzie niektóre giganty osiągają ponad 40m wysokości i miąższość dochodzącą do 30m³! Zupełnie inny pokrój posiadają buki rosnące w trudnych, górskich warunkach, np. pod bieszczadzkimi połoninami. Smagane przez zimne wiatry przyjmują tam często niewysokie, wielopniowe "formy krzywulcowe" o niezwykle fantazyjnych, powykrzywianych kształtach.
Rozmiary. Wysokość do 30-40(-50)m. Średnica pnia 1.5-2(2.5)m.
█ Jak podaje strona Monumental Trees, najwyższy oficjalnie notowany (tj. z podaniem autora, daty i metody pomiaru) w Europie buk zwyczajny rośnie we Francji i mierzy 51m. Na tej samej stronie można zobaczyć, że niewiele niższe osobniki rosną w Niemczech: 49.2m i 48.8m. Wymienione drzewa należą do najwyższych rodzimych drzew liściastych w Euopie. Więcej informacji na temat rekordowych drzew - patrz dodatek Rekordy.
█ Najgrubszy buk w Polsce to wielopniowy okaz o nazwie "Dziewięć Buków", rosnący na terenie Lasów Państwowych, niedaleko miejscowości Olszyca w gminie Nowogard k. Szczecina. Wielokrotny pień drzewa, jak sama nazwa wskazuje, jest złożony z 9 oddzielnych pni, których wspólny obwód mierzony tuż przy ziemi wynosi 7.64m (Φ 2.43m) (KB, 2012). Niewiele cieńszy, za to regularnie jednopniowy buk rósł do niedawna w Świerklanach Górnych w woj. śląskim - obwód pojedynczego pnia tego potężnego i niezwykle majestatycznego drzewa wynosił 7.18m (Φ 2.29m) (PG+BM, 2013). Drzewo zostało niestety ścięte w 2021 r. Najwyższy natomiast w Polsce, znany autorowi buk pospolity rośnie na stokach głębokiego parowu w lesie w dolinie potoku Szczepanowskiego niedaleko Tarnowa i mierzy 48.6m wysokości (PG+ŁW+PW, 2023, laser). W tym samym lesie można zobaczyć jeszcze wiele ponad 40-metrowych okazów. Więcej informacji na ten temat - patrz punkt Wybrane okazy.
█ Mniejsze rozmiary osiągają drzewa odmiany purpurowej (F. sylvatica var. 'Atropunicea'). Z nich, wg przewodnika C. Pacyniaka z 1992 r., najokazalsze w Polsce jest to rosnące w parku w Żaganiu (woj. lubuskie), posiadające pień o obwodzie 5.66m (φ 1.80m). Więcej informacji na temat rekordowych drzew - patrz dodatek Rekordy.
Szczegóły pokroju. Drzewa rosnące w odosobnieniu wykształcają gruby i dość krótki, często nieregularny lub wielokrotny pień, ich korona jest zwykle bardzo szeroka i kopulasta, gęsto ugałęziona od samego dołu, masywne konary są niezwykle rozłożyste, w dolnej części skierowane zwykle niemal poziomo. U drzew rosnących w zwarciu pień jest przeważnie wysoki i prosty, korona dość wąska, a konary strzeliście wzniesione. W trudnych warunkach (np. pod połoninami w Bieszczadach) występują często fantastyczne, "krzywulcowe" formy.

Buk zwyczajny na stoku góry Grójec w Żywcu. Obwód pnia: 3.61m (Φ 1.15m) (PG, 2014).

Dzięki swoim potężnym rozmiarom, specyficznemu pokrojowi oraz unikalnej korze buki stwarzają jedyny w swoim rodzaju klimat.

Buk zwyczajny w pobliżu Crieff w Szkocji. Wysokość: 23.1m, obwód pnia: 5.21m (Φ 1.66m) (PG, 2012, laser).

Pień buka osiąga ponad 1.5m średnicy. Zwykle posiada on nieregularnie pofałdowany przekrój. Dość często zdarzają się też wielokrotne pnie (↓).

Kilkusetletnie buki to jedne z najpotężniejszych drzew na naszym kontynencie (na zdjęciach powalony w 2007 roku, prawdopodobnie stukilkudziesięcioletni buk rosnący w Bulowicach w woj. małopolskim).

Więcej...

  Wybrane okazy

█ Buk Sobieskiego w Świerklanach Górnych w woj. śląskim. Wysokość: 22.2m, obwód pnia: 7.18m (Φ 2.29m) (PG+BM, 2013, laser). Był to najgrubszy jednopniowy (i drugi w ogóle) buk w Polsce, z pewnością także jedno z najbardziej majestatycznych drzew w naszym kraju. W 2021 r. duża część korony buka odłamała się pogarszając jego statykę na tyle, że konieczne było wycięcie drzewa ze względów bezpieczeństwa.

█ Buk z okolic Dąbrówki Szczepanowskiej niedaleko Tarnowa w woj. małopolskim. Wysokość: 48.6m, obwód pnia: 2.37m (PG+ŁW+PW, 2023, laser). Na chwilę obecną jest to najwyższe znane autorowi drzewo liściaste w Polsce! Zdecydowanie najwyższe, bo wyższe o ponad 3 metry od następnego z kolei, mierzącego "tylko" 45.5m jesiona wyniosłego rosnącego w parku w Tarnowie. Rekordowy buk rośnie oczywiście na terenie kompleksu leśnego, niemal na dnie głębokiego parowu, otoczony innymi, niewiele niższymi drzewami tego samego gatunku. Drzewo odkryli i pierwszy raz zmierzyli dwaj bracia: Łukasz i Przemysław Wilkowie.

█ Buk pospolity odm. czerwonolistnej w Strzybniku w woj. śląskim. Obwód pnia: 6.90m (Φ 2.20m) (PG+MK+KB, 2013). Drzewo rośnie w głębi zaniedbanego parku. Posiada ono niezwykle malowniczy, wręcz bajkowy pokrój. Jego dodatkowym atutem jest wyjątkowo rozłożysta korona, w najszerszym miejscu przekraczająca 32m szerokości. Jeden z konarów rekordowego buka osiągnął imponującą długość 18m!

█ Buk pospolity odm. czerwonolistnej w Łańcucie w woj. podkarpackim. Jest to jeden z najbardziej malowniczych, a można powiedzieć wręcz bajkowych buków w Polsce. Drzewo rosnie w części wewnętrznej parku otaczającego zamek w Łańcucie. Uwagę zwracają przede wszystkim niezwykle efektowne, częściowo odsłonięte korzenie. Obwód pnia buka wynosi 4.40m (Φ 1.40m) (KB, 2013).

█ Buk w Parku Oliwskim w Gdańsku. Buk ten należy do najbardziej malowniczych drzew w Parku Oliwskim. Drzewo posiada niezwykle rozłożystą koronę, której dolna część schodzi niemal do samej ziemi.

  Korzenie

System korzeniowy typowo sercowaty, głęboki (korzeń główny sięga ok. 1.5m) i bardzo rozległy (na glebach piaszczystych jego średnica może nawet dwukrotnie przekraczać średnicę rzutu korony!), drzewo odporne na działanie silnych wiatrów. Korzenie główne grube, mocno rozwinięte i często pozrastane ze sobą cienkimi korzeniami, boczne intensywnie przerastają przypowierzchniowe warstwy gleby.
█ Uwaga. Korzenie buka zwyczajnego są wrażliwe na uszkodzenia mechaniczne (należy uważać przy przesadzaniu!) oraz na zmiany poziomu wód.

Buk zwyczajny tworzy głęboki i bardzo rozległy system korzeniowy. Ale czasami nawet i on przegrywa z wiatrem...

Kora / Pędy i pąki Kora buka zwyczajnego stanowi niezawodny znak rozpoznawczy tego drzewa. Wyróżnia się ona przede wszystkim bardzo charakterystycznym, jasnym, ołowiowoszarym zabarwieniem oraz tym, że zawsze pozostaje gładka. Młode pędy obłe, brunatnopurpurowe i lekko błyszczące, stosunkowo gładkie (pokryte jedynie rozproszonymi przetchlinkami), nagie. Pąki osadzone na krótkich trzonkach, w kształcie wrzecionowate, długie (1.5-3cm) i wąskie (liściowe 2-3mm, kwiatowe 3-5mm), mocno zaostrzone, z licznymi nakrywającymi się spiralnie, szpiczastymi, brązowo cieniowanymi łuskami. Pąki boczne mocno odstające od pędu. → Kora buka zwyczajnego jest niezwykle charakterystyczna ze względu na swoją gładkość i jasny, ołowiowoszary kolor. →→ Pąki buka posiadają bardzo zaostrzony, wrzecionowaty kształt. Ich liczne łuski są brązowo cieniowane.

Gładka i jasna kora buka pospolitego prezentuje się bardzo efektownie o każdej porze roku, a ponadto sprawia, że drzewo to trudno pomylić z jakimkolwiek innym.

Gładką i pozbawioną faktury korę mają nawet stare drzewa buka pospolitego

Eliptyczne i całobrzegie liście buka są na brzegu biało orzęsione. Orzęsienie to jest szczególnie widoczne u młodych liści, które mają niezwyle jaskrawy, jasno- zielony kolor i są wyposażone w długie i delikatne, szybko opadające przylistki.   Liście Blaszkowate, pojedyncze, z wąskimi i długimi, szybko opadającymi przylistkami. Blaszka eliptyczna lub odwrotnie jajowata, na końcu krótko zaostrzona, długości 5-10cm, całobrzega, o falisto karbowanej powierzchni, z góry zielona do ciemnozielonej, błyszcząca, od spodu jaśniejsza i matowa, na brzegach orzęsiona delikatnymi, białymi włoskami. Liczba par nerwów bocznych: 5-9. Ustawienie: dwustronne - naprzemianległe, na 1-1.5cm, owłosionych ogonkach. Okres występowania: IV-X. Liście rozwijają się w drugiej połowie kwietnia, równocześnie z kwiatami lub nieco przed ich zakwitnięciem. Jesienią przebarwiają się niezwykle intensywnie na jaskrawe kolory, najpierw głównie na żółto i pomarańczowo, potem na złocisty brąz. Czasami u niektórych drzew część liści może pozostawać na drzewie w stanie zeschniętym przez całą zimę. █ Liście buka zwyczajnego należą do najatrakcyjniejszych kolorystycznie. Ich zabarwienie zmienia się od soczyście jasnozielonego, poprzez ciemnozielone, złocistożółte i pomarańczowobrązowe aż do złocistobrunatnego. Na każdym etapie rozwoju kolor jest bardzo jaskrawy i wyrazisty, podkreślany dodatkowo przez duży połysk liści.

Jesienią liście buków przebarwiają się bardzo efektownie na żółto, pomarańczowo lub brązowo. Zimą część z nich, podobnie jak u dębów, pozostaje na drzewie w zeschniętym stanie.			Występujące czasami na liściach buka jasne, kropelkowate narośla to galasy.

Niewiele jest drzew, które mogą rywalizować z bukami pod względem kolorystyki. Nawet zimą drzewa te zachwycają swoją oryginalną, ołowiowoszarą korą. To jednak nic w porównaniu z wyglądem buków w najbardziej "kolorowych" porach roku. Na wiosnę okrywają się one niezwykle jaskrawą, "soczystą" jasną zielenią, jesienią zaś przybierają całą gamę pięknych, wyjątkowo intensywnych barw, począwszy od żółtej, poprzez pomarańczową i rudobrązową, aż do brunatnej. Kolorystycznie buki "rządzą" zwłaszcza w Beskidach oraz w Bieszczadach. Poniżej zaledwie mała próbka tego, co potrafią.

Więcej...

Więcej...

Kwiaty Rozdzielnopłciowe, rozmieszczone jednopiennie, wiatropylne. Kwiaty męskie w wielokwiatowych, puszystych, kremowobiałych główkach o średnicy do 2cm, luźno zwisające na długich i wiotkich, zielonkawych, owłosionych szypułkach. Kwiaty żeńskie zebrane po 2-4 w filcowatych główkach stojących na krótkich, sztywnych osiach. Okres kwitnienia: IV/V (równocześnie lub krótko po rozwinięciu się liści). → Kwiaty męskie buka pospolitego są zebrane w główkowate kwiatostany zwisające na długich szypułkach. →→ Kwiaty żeńskie są osadzone na krótszych i wyprostowanych szypułkach.

Owoce buka - tzw. bukwy to trójgraniaste, błyszczącobrązowe orzeszki, zamknięte w kolczastej okrywie otwierającej się czterema klapami.   Owoce i nasiona Tzw. bukiew, bukwa - jednonasienne, trójgraniaste orzeszki długości 1-2cm, błyszczącobrązowe, zebrane po dwa (rzadziej pojedyncze) w zdrewniałej, pokrytej kolczastymi wyrostkami okrywie, otwierającej się po dojrzeniu czterema klapami. Są jadalne i bardzo pożywne (choć jedzone w dużych ilościach mogą zaszkodzić!), mają słodkawy smak, wytwarza się z nich olej. Okres dojrzewania owoców: VIII-X. █ Owoce buka są jednymi z najbardziej lubianych przez dzikie zwierzęta, np. dziki, wiewiórki, sójki itp. Zwierzęta te walnie przyczyniają się do rozprzestrzeniania gatunku. Przykładowo wiewiórki i sójki zbierają bukwie jesienią, składują je w swoich kryjówkach, a potem o nich często zapominają. █ Nasiona buka zwyczajnego kiełkują w zupełnej ciemności, gdy są przykryte warstwą ściółki. █ Buk zwyczajny rosnący na otwartej przestrzeni zaczyna owocować w wieku około 40-50 lat, w zwarciu nieco później - pomiędzy 60-80 rokiem życia. Obfite lata nasienne przypadają co 5-8(10) lat.

Więcej...     Drewno Jasne, białożółtawe, często o różowawym lub czerwonawym odcieniu, beztwardzielowe (z wyjątkiem pewnych zabarwień zwanych fałszywą twardzielą i twardzielą mrozową); słoje średnio wyraźne, o nieco falistym przebiegu, liczne promienie drzewne. Drewno bardzo cenne m.in. z powodu wyjątkowo wysokiej wartości opałowej. Parametry techniczne drewna: twarde i ciężkie (~0.75 kg/dm3), dosyć trwałe, odporne na ścieranie, ale podatne na złamanie, wytrzymałe na działanie wody (jednak składowane w lecie szybko ulega zaparzeniu i rozkładowi przez grzyby), mało elastyczne, posiada dużą i nierównomierną kurczliwość wskutek czego bardzo łatwo pęka, jest łupliwe i łatwe w obróbce, dobrze się barwi i poleruje, wykazuje słabe właściwości ostrzegawcze. Jest stosowane w budownictwie (schody, parkiety, deski i panele podłogowe), meblarstwie (deski, okleiny, sklejki), przemyśle okrętowym, zabawkarstwie, do produkcji beczek, podkładów kolejowych, trzonków narzędzi, sprzętów domowych (szczególnie kuchennych) itp. Produkuje się z niego także najlepszy węgiel drzewny, smołę drzewną i pak.

  Inne informacje

█ Buki dostarczają dużych ilości żyznej próchnicy.
█ Buk pospolity dobrze znosi cięcie i strzyżenie (może być używany do budowy żywopłotów).
█ Drzewo wykazuje duże zapotrzebowanie na wodę w lecie - przesadzone drzewa w okresach suszy należy obficie podlewać przez kilka lat.
█ Wadą buka z użytkowego punktu widzenia jest możliwość trwałego zeszpecenia jasnej i gładkiej kory.
█ Odmiany czerwonolistne wytwarzają czasami tzw. "rewersyjne", czyli zielonolistne gałązki.
█ Młode liście buka bardzo łatwo przemarzają.

  Galeria zdjęć

Zobacz galerię...