Puszcza Białowieska to rozległy obszar leśny położony w Polsce (w województwie podlaskim) i na Białorusi. Łączna powierzchnia Puszczy wynosi ok. 150 tys. ha, z czego na Polskę przypada 62 tys. ha. Puszczę tworzą jedne z ostatnich w Europie lasów naturalnych o charakterze pierwotnym. Są to lasy liściaste i mieszane. W 1932 r. na terenie Puszczy Białowieskiej został utworzony Białowieski Park Narodowy (BPN) - najstarszy spośród wszystkich 23 parków narodowych w Polsce. Jego powierzchnia wynosi obecnie nieco ponad 10 tys. ha. Obszar BPN jest objęty ścisłą ochroną. Od około 80 lat w parku nie wykonuje się żadnych prac (poza naukowo-badawczymi), a turyści mogą wchodzić jedynie do niewielkiej jego części. Dzięki temu na terenie BPN puszcza zachowała jedyny w swoim rodzaju, pierwotny charakter wynikający z samoistnych zmian. W 1979 r. Obszar Ochrony Ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego wpisano na prestiżową Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Dziś park słynie przede wszystkim z występowania w nim największego zwierzęcia Europy - żubra (więcej informacji na stronie Białowieskiego Parku Narodowego).

W dniach 2-4.08.2008 oraz 28.08.2011 przebywałem w Białowieży. Oczywiście głównym celem podróży było zobaczenie Puszczy Białowieskiej, w tym przede wszystkim jej słynnych dębów opisywanych na stronie Drzewa Białowieskiego Parku Narodowego autorstwa Tomasza Niechody i Janusza Korbela. Miałem to szczęście, że po Puszczy oprowadzał mnie właśnie jeden z autorów w/w strony - Tomasz Niechoda (TN), chyba najlepiej znający Puszczę Białowieską człowiek w Polsce i z pewnością jeden z największych pasjonatów drzew. Poniżej zdjęcia z Puszczy wzbogacone wiedzą przekazaną mi przez Tomka oraz moimi własnymi obserwacjami.

Puszcza Białowieska robi wrażenie głównie dwiema rzeczami - swoją naturalnością oraz rozmiarami drzew. Naturalnością, bo brak tam praktycznie jakichkolwiek śladów działalności człowieka. W Polsce nigdzie nie ma drugiego tak dużego i od tak dawna ściśle chronionego obszaru. Od około 80 lat na terenie rezerwatu nie wykonuje się absolutnie żadnych prac o charakterze innym niż naukowo-badawczy (dotyczy to nawet prac porządkowych!). Jeśli gdzieś zwali się drzewo, leży ono dokładnie tak jak upadło i rozkłada się przez następne kilkadziesiąt lat. Jedynym wyjątkiem jest upadek drzewa na ścieżkę. Ale nawet wtedy takiego drzewa nie usuwa się z lasu tylko wycina (piłami ręcznymi, żeby nie straszyć zwierząt) część leżącą na ścieżce. Zresztą tych sztucznych ścieżek jest na obszarze chronionym niezwykle mało i bardzo trudno na nie trafić. Częściej zdarza się ścieżka wydeptana przez zwierzęta.

Puszczańskie drzewa porażają swoim ogromem. Najpotężniejsze z nich - dęby szypułkowe - bez trudu przekraczają tu 38m wysokości (sporadycznie osiągają nawet ponad 40m) i 5m obwodu pnia; takich drzew jest w Puszczy wg TN ponad 1000. Maksymalny obwód puszczańskiego dębu zmierzony przez TN wynosi 741cm (Φ 2.36m) - jest to prawdopodobnie w ogóle najgrubsze drzewo w Puszczy Białowieskiej. Niesamowite wrażenie robi pokrój białowieskich dębów, zwłaszcza ich nieprawdopodobnie wysoka, prosta i regularnie walcowata kolumna pnia, nazywana kłodą. Wysokość kłody do pierwszej gałęzi wynosi zwykle 15-20m (zdarza się, że i ponad 20m), zaś jej całkowita długość może przekraczać nawet 25m! Cechy te wyznaczają stworzony przez TN standard tzw. "Klasycznego Dębu Białowieskiego". Jest to drzewo posiadające następujące parametry: obwód pnia >= 550cm (Φ 1.75m), wysokość kłody do pierwszej gałęzi >= 15m, całkowita długość kłody >= 25m, wysokość drzewa >= 36m. Jak szacuje TN, dębów takich w polskiej części Puszczy jest co najmniej kilkanaście. Ogólnie można powiedzieć, że puszczańskie dęby są bardzo wysokie a jednocześnie stosunkowo smukłe. Posiadają one długą i regularną, wysoko oczyszczoną z gałęzi kolumnę pnia, która jest u góry zwieńczona dość wąską koroną opartą na potężnych, ale relatywnie krótkich i zwykle strzelistych konarach. Podobny pokrój posiadają również inne rosnące w Puszczy drzewa liściaste, takie jak jesiony, lipy, klony, wiązy, osiki, olsze i brzozy. W zasadzie jedynym drzewem, którego pokrój wykazuje znaczne odstępstwa od opisanego wyżej jest grab pospolity. Drzewo to posiada mniej regularny pień oraz nieco szerszą koronę. Być może odstępstwa te wynikają ze znacznie mniejszej wysokości grabów. Najwyższymi drzewami Puszczy są osiągające tu ponad 50m świerki pospolite (maksymalna zanotowana przez TN wysokość wynosi 51.8m). Oczywiście pod względem grubości pnia świerki zdecydowanie ustępują dębom - najgrubszy zmierzony przez TN świerk posiada pień o obwodzie 442cm. Po świerkach, najwyższe w Puszczy są jesiony wyniosłe (do 45m). Znaleziony przez TN w 2011 roku rekordowy osobnik ma obecnie 45.2m wysokości. Jesion ów jest najwyższym notowanym w tej chwili drzewem liściastym w Polsce! Odpowiedni rekord obwodu pnia w przypadku jesiona wynosi 526cm. Nieco niższe od jesionów są dochodzące do 44m sosny zwyczajne; ich pnie są jednak relatywnie cienkie i rzadko osiągają 350cm. Na równi z sosnami plasują się wymienione wcześniej dęby (do 43m), a następnie osiki; wysokość tych ostatnich dochodzi do 40m przy obwodzie pnia osiągającym 400cm. Kolejnym pod względem wysokości drzewem BPN jest wiąz górski. Gatunek ten może osiągać nawet 37m wysokości i 450-500cm obwodu pnia. Podobną wysokość osiągają jawory, nieco mniejszą - klony zwyczajne (do 36m). Obwód pnia klonów rzadko przekracza 400cm. Niższe od świerków, jesionów, sosen, dębów, osik, wiązów górskich i klonów, za to grubością ustępujące jedynie dębom są puszczańskie lipy; ich wysokość może czasem nieznacznie przekraczać 35m, obwód pnia dochodzi natomiast do 600cm. Następne w kolejności puszczańskie olsze czarne. Osiągają one wysokość 30-35(39)m przy obwodzie pnia przekraczającym czasami nawet 350cm. Pozostałe drzewa rosnące w Puszczy są już wyraźnie mniejsze, a ich listę otwierają brzozy (brodawkowate i omszone) oraz graby pospolite. Wysokość tych drzew nie przekracza 30m, a obwód ich pnia zamyka się poniżej 300cm (co i tak jak na "normalne" warunki, jest niebywałym wynikiem).

Skład gatunkowy drzew Puszczy Białowieskiej jest dość ubogi. Literatura podaje wprawdzie, że wystęuje tu dwadzieścia kilka gatunków, mnie jednak udało się ich naliczyć tylko 12. W zaobserwowanej kolejności częstości występowania są to: świerk pospolity, sosna pospolita, grab pospolity, dąb szypułkowy, jesion wyniosły, lipa drobnolistna, olsza czarna, klon zwyczajny, brzoza brodawkowata, topola osika, wiąz górski i jarząb pospolity. Wg TN można jeszcze trafić (choć znacznie rzadziej) na dęba bezszypułkowego, wierzbę iwę, brzozę omszoną i cisa pospolitego, a na niewielkim, izolowanym obszarze rośnie jodła pospolita. Prawdopodobnie występuje tu też wiąz szypułkowy. Do tego dochodzi tworząca piętro podszytu leśnego leszczyna pospolita.

Poza wspomnianym ogromem drzew, Puszcza Białowieska zaskakuje także wieloma innymi rzeczami. Jedną z nich jest brak buków. Drzewo to w ogóle nie występuje na terenie Puszczy. Co więcej, nie widziałem żadnego osobnika nawet na zamieszkałym terenie! Zaskakiwać może też brak klona jawora, topól (innych niż osika) i wierzb (innych niż iwa). Klona jawora, topole czarną i białą oraz wierzbę białą można jednak przynajmniej spotkać poza puszczą, np. w Białowieży. Kolejne zaskoczenie wiąże się z korą graba zwyczajnego. Jest ona tak bardzo różna od tej, którą posiadają drzewa rosnące w południowej Polsce, że przez pewien czas w ogóle nie rozpoznawałem mijanych po drodze grabów! Kora puszczańskiego graba jest pokryta matową i chropowatą, często jak gdyby poplamioną warstwą, pozbawiającą ją tak charakterystycznej dla graba zwyczajnego, błyszcząco srebrzystopopielatej faktury. Zadziwiająco dużą wysokość osiągają rosnące w Puszczy olsze czarne - może ona dochodzić do 35(39)m. Biorąc pod uwagę, że drzewa tego gatunku rosnące na otwartej przestrzeni rzadko osiągają 20m, mamy tu do czynienia prawie z podwojeniem wysokości! Niewiele mniejszy współczynnik dotyczy klonów zwyczajnych, które w Puszczy mogą osiągać 36m wysokości. Ciekawostką jest również fakt, że pomimo bardzo dużej liczby siewek klona zwyczajnego (chyba największej spośród wszystkich drzew), dorosłe klony zdarzają się tu stosunkowo rzadko. Jeszcze dziwniejsza sytuacja ma miejsce w przypadku jarząbu pospolitego, którego siewki widziałem wiele razy, natomiast dużego drzewa - ani jednego. Puszcza zaskakuje stosunkowo ubogimi warstwami podszytu i runa leśnego. Nie zauważyłem tu w ogóle tzw. "chaszczy", czyli terenów trudnych do penetracji z powodu zarośnięcia dużą ilością gęstych krzewów. Jeśli nie liczyć olsów i innych zabagnionych obszarów, po puszczy można się dość komfortowo poruszać. Także roślinność runa jest stosunkowo uboga. Miejscami, zwłaszcza tam, gdzie zagęszczenie drzew jest mniejsze, występują wprawdzie trawy, ale ogólnie jest ich raczej niewiele. Ta skromna roślinność podszytu i runa leśnego może dziwić, gdyż odniosłem wrażenie, że z powodu niezbyt dużego zagęszczenia drzew i przewagi drzew liściastych, dno lasu jest stosunkowo jasne.

Krajobraz

Widok Puszczy Białowieskiej z drogi Białowieża - Pogorzelce.

Rodzaje lasu

Typowy las Puszczy Białowieskiej to las świeży.

Ols - ciepły las bagienny ze stagnującą wodą.	Bory sosnowe są w Puszczy Białowieskiej coraz mniej liczne ze względu na wypieranie sosen przez drzewa liściaste.

Najważniejsze drzewa

 Dąb szypułkowy

Najpotężniejszymi drzewami Puszczy Białowieskiej są dęby szypułkowe. Różnią się one od dębów występujących na innych terenach przede wszystkim większą wysokością, regularną, bardzo długą i wysoko oczyszczoną z gałęzi kłodą pnia oraz stosunkowo mąłą koroną. Obwód pnia puszczańskich dębów wynosi zwykle 5-6m (aktualny rekord to 7.41m), a ich wysokość często przekracza 38m (wyjątkowo może ona osiągać nieco ponad 40m; aktualny rekord to 43.6m).

Najgrubsze drzewo Puszczy Białowieskiej to dąb szypułkowy o obwodzie pnia 7.41m (Φ 2.36m) (TN, 2011).	Kora puszczańskich dębów jest gruba i bardzo głęboko spękana.	Stosunkowo często można spotkać w Puszczy wielkie, ciągle jeszcze stojące, jednak martwe od wielu lat dęby.

 Świerk pospolity

O ile puszczańskie dęby są bezkonkurencyjne pod względem grubości pnia i konarów, o tyle najwyższymi drzewami Puszczy Białowieskiej są zdecydowanie świerki pospolite. Ich wysokość może tu przekraczać 50m, obwód pnia natomiast dochodzi czasami do 4.5m. Wyszukiwaniem najwyższych z tych najwyższych zajmuje się znany badacz puszczańskich drzew, Tomasz Niechoda. To właśnie on odkrył w 2009 roku 50.2m świerka, aby dwa lata później pobić ten rekord odnajdując inny okaz tego samego gatunku o wysokości 51.8m (na zdjęciach poniżej). Niestety, ok. 2016 r. wierzchołek tego rekordowego drzewa został złamany, przez co utraciło ono pozycję lidera.

Najwyższy notowany świerk w Puszczy Białowieskiej. Wysokość: 51.8m (TN, 2011, laser). Drzewo to zostało odkryte przez Tomasza Niechodę w 2011 roku. Obecnie jego wysokość jest mniejsza, ze względu na obłamanie wierzchołka ok. 2016 r.

 Jesion wyniosły

Najwyższymi i najbardziej strzelistymi drzewami liściastymi Puszczy Białowieskiej są jesiony wyniosłe. Ich wysokość dochodzi generalnie do 41-43m, ale sporadycznie może ona zbliżać się nawet do 45m. Do takich właśnie puszczańskich "drapaczy chmur" należy drzewo pokazane na zdjęciach poniżej. Zostało ono odkryte przez Tomasza Niechodę w 2011 roku. Pomiar wykokany przez odkrywcę dalmierzem laserowym dał wynik 44.4m, co oznacza, że ów jesion jest najwyższym znanym obecnie drzewem liściastym w Polsce! (Tym bardziej, że ostatni pomiar, wykonany w 2014 r., wykazał 45.2m.) Pod względem obwodu pnia, przekraczającego u najgrubszych osobników 5m, puszczańskie jesiony znacznie ustępują dębom, wygrywają jednak z wyższymi od siebie świerkami. Co ciekawe, kształty jesionowych pni przybierają zwykle jeden z dwóch głównych typów - klasyczny lub lejkowaty. Kłoda pnia białowieskich jesionów osiąga imponujące rozmiary - bywa, że do pierwszego konara mierzy ona nawet 22-23m (TN), czym przewyższa kłodę rosnących tu dębów i lip. Stosunkowo małe natomiast są wysoko osadzone korony białowieskich jesionów (choć zdarzają się wyjątki).

Najwyższy jesion w Puszczy Białowieskiej i równocześnie najwyższe notowane obecnie drzewo liściaste w Polsce. Wysokość: 45.2m (TN, 2014, laser). Drzewo to zostało odkryte przez Tomasza Niechodę w 2011 roku.

Jeden z najgrubszych jesionów w BPN. Obwód pnia 5.25m (Φ 1.67m; TN, 2008).	Jeden z najpiękniejszych jesionów w Puszczy Białowieskiej. Wysokość ok. 39m.

Obumarłe drzewa

Drzewa na terenie puszczy przewracają się samoistnie (czasami wcześniej stoją przez wiele lat uschnięte), a później przez dziesiątki lat rozkładają się zamieniając w cenną próchnicę.

Jedynie gdy drzewo upadnie na jedną z nielicznych ścieżek, pracownicy BPN odcinają fragment pnia aby odblokować przejście (w przypadku drzewa na zdjęciu nie zdążyli tego jeszcze zrobić).	Przekształcający się powoli w próchnicę puszczański król wysokości - świerk.

Inne

Pień tego potężnego jesiona został w 2007 roku tak mocno skręcony przez wiatr, że na skutek pęknięcia nastąpiło wyłamanie z niego bardzo dużego, kilkumetrowego klina drewna (leży na ziemi po prawej stronie).		Uszkodzony jesion przetrwał zaledwie 2 lata. Kolejny silny wiatr, tym razem w 2009 roku, dopełnił dzieła zniszczenia.